Haiku

蝶とんで我身も塵のたぐひ哉
cho tonde waga mi mo chiri no tagui kana
Issa

Cánh bướm chập chờn
thân tôi
cũng là cát bụi

Haiku

薮原や何の因果で残る菊
yabu hara ya nanno inga de nokoru kiku
Issa

Đồng cỏ hoang
nhân quả nào
hoa cúc vẫn còn đây?

Một bông cúc vẫn còn sót lại giữa đồng cỏ mênh mang. Đấy có phải là nhân duyên? Nhân duyên của bông cúc, của đồng cỏ hay của nhà thơ, người nhận ra một bông cúc còn sót lại?

Hà Nội mùa hạ chói chang, không thấy hoa nở. Nghe nói sen đang đua nở ở hồ Tây, nhưng đường xa khuất nẻo. Thôi đợi mùa thu về để "lưu đắc khô hà thính vũ thanh" vậy. Tôi lánh trần ai đi rất xa / Bâng khuâng sao lạnh ánh trăng tà / Ngày mai hứa hẹn bừng hương cỏ / Tôi sẽ say nằm ngủ dưới hoa.

Haiku

我星はひとりかも寝ん天の川
waga hoshi wa hitori ka mo nen ama no kawa
Issa

Ngôi sao của tôi
cũng ngủ một mình sao?
Ngân hà

Tôi không biết làm sao có thể chụp được bầu trời sao và dải Ngân hà vắt ngang đó. Những đêm mùa hạ là những đêm trời sao lung linh nhất. Thành phố thời hiện đại làm giảm sự lấp lánh của trời sao vì ô nhiễm phông sáng. Có lẽ chỉ còn những vùng rừng núi là trời sao vẫn như thưở nào. Khi tôi nhìn thấy một ngôi sao thì đó là hình ảnh của ngàn năm ánh sáng trước. Ngàn năm trước tôi ở đâu trong kiếp nào giữa ba vạn thế giới này? Hay ngôi sao đấy chính là tôi của ngàn năm trước, giờ tái hợp trong một nhất thể vốn là một từ thưở ban đầu? 

Dạ hợp tàn

朴散華 即ちしれう 行方かな
hoo sange sunawachi shirenu yukue kana
Kawabata Bosha

Dạ hợp
những cánh hoa tản mát
không biết đi phương nào

(*) Hoa trong bài haiku là hoa phác, không phải là hoa dạ hợp.

Hoa tân di sao

辛夷咲く垣根もありて家まばら
kobushi saku kakine mo arite ie mabara
Shiki

Hàng rào cũng có
cây tân di nở hoa
nhà thành xa cách

Hoa tân di sao là một loài hoa thuộc chi Mộc lan, có tên khoa học là Magnolia stellata, rất gần với hoa tân di Magnolia kobus và trước đây được coi là một biến thể của tân di Magnolia kobus. Điểm khác biệt giữa hoa tân di sao và hoa tân di là hoa tân di sao có nhiều cánh, như hình một ngôi sao. Đây là loài hoa bản địa của Nhật Bản, nhưng ở Hàn Quốc cũng có. Ở Việt Nam tôi chưa nhìn thấy loài hoa này. Hoa tân di nở vào đầu mùa xuân, trước chút ít hoa anh đào nở. Hoa nở trước khi ra lá, cây có rất nhiều bông, và hoa tồn tại khá lâu trên cành, khác với loài dạ hợp cùng chi của Việt Nam.

Hoa dạ hợp

我が魂のごとく朴咲き病よし
Waga tama no gotoku hoo saki yamai yoshi
Kawabata Bosha

Cứ như là hồn tôi
hoa dạ hợp nở
bệnh tiêu tan

Hoa dạ hợp hay còn gọi là hoa trứng gà có tên khoa học là Magnolia pumila hay Magnolia coco. Chi Magnolia là Mộc lan có nhiều loài khác nhau như mộc liên, hoa phác, tân di... Nhưng ở Việt Nam tôi mới chỉ thấy có hoa dạ hợp, các loài khác của chi Mộc lan tôi chưa từng thấy. Tôi thích cái tên dạ hợp hơn. Hoa dạ hợp thường bắt đầu nở vào lúc chiều tà, bung hết cánh hoa, đến đêm khuya lại bắt đầu cụp lại, và sang sáng hôm sau cụp hoàn toàn trông như một quả trứng gà. Tên dạ hợp là miêu tả hoa cụp lại vào đêm khuya, còn tên trứng gà là miêu tả hoa vào sáng hôm sau. Đến chiều tối ngày hôm sau, hoa lại bật nở và rụng cánh hoa ngay lập tức, trơ lại nhụy hoa ở cuống hoa. Hoa dạ hợp chỉ tồn tại trong vòng một ngày, rất ngắn ngủi, nhưng chưa đến nỗi đêm nở sáng tàn như hoa quỳnh. Nụ hoa dạ hợp xanh biếc chồi ở nách lá khá lâu mới nở hoa. Khi hoa dạ hợp nở có một mùi hương nhè nhẹ tỏa theo. Lúc hoa dạ hợp nở bung, trông nó khá là giống hoa mộc liên, tuy nhỏ hơn hoa mộc liên nhiều. Một bông sen trắng muốt với ba cánh đài xanh nho nhỏ, xinh xinh. Ban ngày nếu ngắm hoa dạ hợp bao giờ cũng chỉ thấy hoa hàm tiếu, và không khỏi thương tâm khi đến chiều cánh hoa hàm tiếu cười một nụ cuối cùng rồi tan tác biến mất. Hoa dạ hợp như mỹ nhân, không để nhân gian thấy hoa tàn tạ xuống sắc, lưu lại một nụ cười cuối cùng trước khi biến mất khỏi nhân gian. Hoa dạ hợp là giống bản địa của Việt Nam. Ở các nước Đông Á như Nhật Bản, Hàn Quốc tôi chỉ thấy các loài mộc lan khác, không thấy có hoa dạ hợp.

Bài haiku của Bosha là nói về hoa phác, tôi dịch là dạ hợp cho phù hợp với cảm trạng đang thưởng hoa dạ hợp của tôi. "Tôi lánh trần ai đi rất xa / Bâng khuâng sao lạnh ánh trăng tà / Ngày mai hứa hẹn bừng hương cỏ / Tôi sẽ say nằm ngủ dưới hoa".

Điếu lan

蘭の香や異国のやうに三ケの月
ran no ka ya ikoku no yau ni mika no tsuki
Issa

Hương lan
trăng câu liêm
trong mưa đêm tha hương

Chlorophytum comosum, tôi gọi là điếu lan, dân gian còn gọi là mẫu tử hay lục thảo. Điếu lan là tên gọi của người Trung Quốc. Sở dĩ có tên gọi như vậy vì cây trổ hoa hay ra cây con theo một nhánh mọc riêng trông giống như chiếc cần câu. Hoa điếu lan nhỏ và tàn ngay. Cây này rất dễ trồng và tác dụng lọc không khí rất tốt.

Trăng câu liêm là trăng mùng ba. Một mảnh trăng treo cong cong trong mưa đêm ở nơi tha hương. Mảnh trăng nhạt nhòa, không sắc nét. Những hình ảnh, âm thanh và nỗi hoài hương, tất cả đều không rõ ràng nhưng lại khắc sâu trong tâm khảm. Hương lan cũng như vậy. Rất khó xác định và mù mờ, nhưng lại không thể nhạt phai. 

"Một mảnh trăng treo suốt canh thâu ... trăng đã ngả ngang đầu", dường như mảnh trăng treo hay có mối liên hệ với xa cách, "người đi xa có nhớ, là nhớ ai ngồi trông cánh chim trời". "Kẻ nơi viễn xứ, người khuê phụ / Đâu chốn tương tư chẳng não lòng".

Hoa cúc

きくの露受けて 硯のいのち哉
Kiku no tsuyu ukete suzuri no inochi kana
Buson

Giọt sương trên bông cúc
nhận vào nghiên mực
sinh khí tràn đầy

Người xưa có những thú cầu kỳ mà người nay khó cảm thụ như đọc Đường thi phải dưới ánh nến bạch lạp, mài mực để viết phải dùng những giọt sương đọng lại trên bông cúc. Những thú cầu kỳ đó được cho là tao nhã. Tại sao như thế thì được gọi là tao nhã? Không có định nghĩa để phân biệt rõ ràng, nhưng cảm nhận chắc chắn là như vậy.  Sương là tinh khiết, cúc là cốt cách. Tính tinh khiết đó nhuần thấm cốt cách tinh túy của hoa cúc, hòa vào mực trào ra đầu ngọn bút thành những nét viết đầy sức sống.    

Hoa cúc chỉ đẹp khi ở ngoài trời, dẫu ở bên bờ giậu hàng hiên. Mang hoa cúc vào trong phòng, dẫu bày biện thế nào cũng thiếu sinh khí, như người đẹp bày trong tủ kính. Ngắm những bông cúc đang ngậm sương tôi mới thấm thía câu thơ của Đỗ Phủ "Tùng cúc lưỡng khai tha nhật lệ / Cô chu nhất hệ cố viên tâm" mà Nguyễn Bính lấy vào bài thơ của mình "Khóm cúc tuôn đôi dòng lệ cũ / Con thuyền buộc một mối tình nhà". Những ai hay xê dịch, phiêu bạt nếu có dịp nhìn thấy những bông cúc ngậm sương chắc hẳn sẽ nhớ tới câu thơ này.

Hoa không chỉ là hoa.

Cánh đồng hoa

蝶は夢の名残分け入る花野かな
chou wa yume no nagori wake iru hanano kana
Chiyo

Dư mộng
cánh bướm bay qua
cánh đồng hoa

Bà Chiyo hay viết về những giấc mơ, những giấc mơ toàn hoa. Dư mộng là những gì giấc mơ còn đọng lại khi tỉnh, chưa kịp tan biến mất. Cánh bướm trong một cánh đồng hoa, bướm nhập vào hoa, không nhận ra đâu là bướm, đâu là hoa, chỉ thấy toàn những sắc màu ngập đất trời. Đó là dư mộng.

Ngoại vi Hà Nội cũng có những cánh đồng hoa. Bạt ngàn. Tôi đi qua Phú Thị, không còn thấy cây gạo đầu làng ngày xưa mà Cao Bá Quát từng thấy khi trở về nhà. Leo lên bờ đê, một bên dòng sông Đuống lững lờ, hỏi người dân đâu là vườn Lệ Chi. Những người ở Lệ Chi lắc đầu không biết. Bên này là những cánh đồng hoa đậm hương mùi cải cúc. Tôi dừng lại chụp ảnh. Một lão nông bảo tôi giá có người để chụp thì đẹp lắm. Tôi cười. Ai biết giữa đám hoa nở bạt ngàn đấy lại đang giấu đi một khuôn mặt hoa. Cánh bướm. Tôi chỉ cho ông lão cánh bướm. Ông lão bảo tôi cậu khéo mơ.

Tràng giang

川に沿うて行けど橋なし日の永き
kawa ni sote yukedo hashi nashi hi no nagaki 
Shiki

Đi ven theo sông
không cầu
ngày thật dài

Bài haiku của Shiki là sự liên tưởng giữa con sông và ngày. Con sông là chiều dài không gian, ngày là chiều dài thời gian. Cả hai đều dài, dường như đều không có điểm kết, và không có điểm cắt ngang. Không làm sao đi ngang qua sông, do không có cây cầu nào, cũng như không làm sao cắt ngang được ngày, chỉ có thể ven theo dòng chảy của chúng. Huy Cận viết Tràng giang: Không cầu gợi chút niềm thân mật / Lặng lẽ bờ xanh tiếp bãi vàng, chỉ có cái dài của sông, cái rộng của trời, không có cái dài bất tận của thời gian. Tràng giang nghe có âm hưởng khác với trường giang. Tràng giang có cảm giác như là một điệp từ, ngân dài âm ra, man mác. Shiki đã thống nhất không gian với thời gian trong nỗi cô liêu của một cá thể trước sự bất tận của không-thời gian đấy.    

Hoa cúc

夢さめぬ 畳に菊の 咲きしけふ
yume samenu tatami ni kiku no sakishi kyo 
Chiyo

Giấc mơ chưa tan
vừa mới trên chiếu
hoa cúc nở

Giai thoại kể rằng Ni sư Chiyo đang nằm ngủ và có người đặt chậu hoa cúc bên cạnh. Bà tỉnh dậy và viết bài haiku này. Thực và ảo hòa quyện vào nhau. Trong giấc mơ có hoa cúc và tỉnh dậy hoa cúc thật sự đang nở như là vẫn còn đang ở trong giấc mơ. Tôi chợt nhớ câu thơ của Nguyễn Du: Thiên hạ hà nhân bất mộng trung. Trong cõi đời này có ai không ở trong mộng. Nhưng trong giấc mộng của Nguyễn Du không có hoa cúc, chỉ có những nỗi niềm u sầu bất tận.

Cúc trắng

ものいはず 客と亭主と 白菊と
mono iwazu kyaku to teishu to shiragiku to
Ryota

Không nói một lời
cả khách lẫn chủ
và hoa cúc trắng

Có những vẻ đẹp mà ngôn ngữ trở nên bất lực. Vẻ đẹp không lời, như thiên nhiên vốn câm lặng từ thưở ban đầu.

Tuyết đầu mùa

はつ雪や  もの書けば消え  書けば消え
hatsu yuki ya mono kakeba kie kakeba kie
Chiyoni

Tuyết đầu mùa
nếu viết một từ, nó tan
nếu viết, nó tan

Lục đạo (1)

夕月や鍋の中にて鳴田にし
yuzuki ya nabe no naka nite naku tanishi
Issa

Trăng đêm
trong nồi đồng
ốc kêu

Lục đạo là sáu con đường luân hồi: địa ngục, ngạ quỷ, súc sinh, atula, người và tiên (trời). Issa có những chùm haiku về lục đạo.

Con đường địa ngục được Issa liên tưởng tới những con ốc đang kêu trong chiếc nồi đồng đang đun. Giữa những tiếng kêu đau khổ đấy là một vầng trăng đêm thanh tịnh, câm lặng, dõi theo chiếc nồi đồng và những con ốc. Là nghiệp, là nhân quả, là viên mãn?

Con đường ngạ quỷ là một kẻ đang khát, muốn uống nước nhưng ngay cả những giọt sương cũng ở nơi xa cách. Hoa bay là một vẻ đẹp. "Phong phiêu vạn điểm". Nhưng ở con đường này, cái đẹp đang diễn ra ở trước mắt phải lùi sau nỗi đói khát trần trụi đang dày vò.

Con đường súc sinh là nỗi bất tri. Hoa bay đẹp là thế, như là Phật là Pháp, nhưng không làm sao cảm thụ được cái đẹp đấy. Bất tri là một nỗi niềm không thể giải thích được bởi vì ở trạng thái súc sinh.

Con đường atula là nỗi ồn ào, những niềm vui ngắn ngủi. Không còn vẻ đẹp lôi cuốn của hoa bay, giờ chỉ còn bóng hoa đổ xuống. Dưới bóng của cái đẹp, không phải là cái đẹp chân thực, ảo vọng của chân là một nỗi niềm mong manh, thoắt đến, thoắt đi.

Con đường cõi người là nỗi chìm đắm vào cái đẹp nhận thức được. Những con người trong đám hoa, ngơ ngẩn, sung sướng với vẻ đẹp của hoa, tới lui trong đám hoa nhưng không làm sao thoát ra được. Khác ba cõi trước, khi cái đẹp tồn tại ngoài ý thức, ở cõi người cái đẹp ở trong ý thức.

Con đường tiên, dường như bài haiku này không phải về cõi tiên, nhưng tôi muốn liên tưởng như vậy. Một vòng tròn khép kín. Tiên chỉ là một cõi ngay trên địa ngục và nối với địa ngục thành sáu con đường khép kín của toàn thể chúng sinh.    

Lục đạo (2)

ちる花や呑みたい水も遠がすみ
chiru hana ya nomitaki mizu mo toogasumi
Issa

Hoa bay
  khát nước
sương móc xa vời

Lục đạo (3)

ちる花に仏とも法ともしらぬ哉
chiru hana ni butsu tomo nori tomo shiranu kana
Issa

Trong đám hoa bay
cả Phật và cả Pháp
bất tri

Lục đạo (4)

穴一のあなかしましや花の陰
ana ichi no ana kashimashi ya hana no kage
Issa

Đáo lỗ
lỗ ồn ào
bóng hoa

Lục đạo (5)

さく花の中にうごめく衆生哉
saku hana no naka ni ugomeku shujou kana
Issa

Giữa đám hoa nở
ngọ nguậy
chúng sinh

Lục đạo (6)

世の中は地獄の上の花見哉
yo no naka wa jigoku no ue no hanami kana
Issa

Trong thế giới này
trên địa ngục
ngắm hoa

Trời thu

行秋やすでに御釈迦は京の空
yuku aki ya sude ni oshaka wa kyo no sora
Issa

Mùa thu tận
đã có Phật
trời Kinh đô