Hội hè

Bakhtin từng viết như sau về hội hè:

"Hội hè (dưới mọi hình thức) là một yếu tố nguyên thủy rất quan trọng của văn hóa loài người. Không thể lấy những điều kiện và mục tiêu cụ thể của lao động xã hội hoặc nhu cầu nghỉ ngơi của cơ thể con người để giải thích nguồn gốc phát sinh và lý do tồn tại của hội hè . Mọi thứ hội hè bao giờ cũng có ý tứ sâu rộng, với nội dung thế giới quan trọng đại. Không một sự “tập luyện” tổ chức và cải tiến lao động xã hội, không một sự mô phỏng quá trình lao động và không một sự nghỉ ngơi giải trí nào tự thân chúng lại có thể trở thành hội hè; để trở thành hội hè, chúng phải được liên thông với lĩnh vực khác của cuộc sống - lĩnh vực tư tưởng - tinh thần; chúng phải nhận được sự “phê chuẩn” từ thế giới của những mục tiêu tối cao, tức là những lý tưởng của con người, chứ không phải từ thế giới của những phương tiện và điều kiện tất yếu.

Mọi thứ hội hè đều liên quan mật thiết đến thời gian, nảy sinh trên cơ sở những quan niệm nhất định của con người về thời gian - thời gian thiên nhiên (vũ trụ), thời gian sinh vật và thời gian lịch sử. Trong mọi giai đoạn phát triển của chúng, hội hè đều gắn liền với những giây phút khủng hoảng, những bước ngoặt trong cuộc sống của thiên nhiên, của xã hội và của con người. Trong tinh thần hội hè, nhưng yếu tố diệt vong và tái sinh, biến hóa và đổi mới bao giờ cũng đóng vai trò chủ đạo. Chính những yếu tố ấy dưới nhiều hình thức biểu hiện khác nhau tạo nên cái không khí hội hè đặc thù của ngày hội.

Trong điều kiện của xã hội có giai cấp đối kháng, nhất là của chế độ phong kiến, đặc tính nói trên của hội hè, tức là tính gần gũi của chúng với mục tiêu tối cao của cuộc sống con người, với sự hồi sinh và đổi mới của vạn vật chỉ có thể được thể hiện một cách đầy đủ, đích thực và trong sáng ở hội giả trang và các hội dân gian khác. Những hoạt động hội hè ấy đã thực sự trở thành cuộc sống thứ hai của nhân dân, trở thành những hình thức thoát ly tạm thời thực tại hiện hữu để “nếm mùi” hiện thực lý tưởng - hiện thực của tự do, bình đẳng, đại đồng và sung mãn."
(Bản dịch của Phạm Vĩnh Cư)

Bakhtin phân biệt hội hè (lễ hội dân gian) với lễ hội nhà nước và lễ hội tôn giáo. Ông cho rằng hội hè là "cuộc sống thứ hai của nhân dân", một hình thức "thoát ly tạm thời thực tại hiện hữu để "nếm mùi" hiện thực lý tưởng - hiện thực của tự do, bình đẳng, đại đồng và sung mãn" (câu này Phạm Vĩnh Cư đã giải thích thêm lời của mình vào, nguyên tác chỉ là "Những hoạt động hội hè ở đây đã trở thành một hình thức của cuộc sống thứ hai của nhân dân, gia nhập tạm thời vào đế chế không tưởng của đại đồng, tự do, bình đẳng và phồn vinh").

Đối chiếu quan niệm về hội hè của Bakhtin vào các lễ hội ở Việt Nam có thể thấy những khía cạnh lý thú của chúng. Ví dụ như hội phát ấn đền Trần. Phát ấn đền Trần trở thành một hình thức của cuộc sống thứ hai của nhân dân, bởi vì nền chuyên chính vô sản đã xây dựng và kiểm soát một hệ thống tổ chức nhân sự chặt chẽ, mà ở đấy dường như nhân dân không có vai trò gì có thể tham gia vào tổ chức nhân sự đấy. Như vậy, phát ấn đền Trần là một hình thức tạm thời thoát ly hiện thực, để gia nhập vào một giấc mơ của bình đẳng và phồn vinh trong sự nghiệp. Mỗi lá ấn là một biểu hiện của bình đẳng và phồn vinh trong sự nghiệp. Điều này giải thích vì sao dân chúng tham gia một cách tự nguyện và hăng hái, bất chấp cả nguy hiểm tính mạng vào đêm phát ấn. Đó là khoảnh khắc thăng hoa khỏi hiện thực với ước mơ về một hiện thực bình đẳng và phồn vinh. Những giải thích theo kiểu lý do mê tín, buôn thành bán thánh, khoảng trống trong tâm linh sau một thời gian dài theo lý tưởng cộng sản hay phản ánh sự bát nháo của xã hội đều không thích hợp, và chưa thấy được bản chất của hội hè dân gian. Làm sao có thể giải thích được sự tham gia vào đêm phát ấn ở đền Trần của cụ già trong ảnh?  Cụ già đâu còn mong được thăng quan tiến chức gì? Điều đó chỉ có thể lý giải được bằng "cuộc sống thứ hai của nhân dân" được phê chuẩn bằng lý tưởng tối cao của con người: bình đẳng, tự do, đại đồng và phồn vinh. Tham gia vào đêm hội hè đấy là thực hiện cuộc sống thứ hai của mình, một tạm thời thoát ly hiện thực, gia nhập vào một thế giới lý tưởng của bình đẳng và phồn vinh. Người ta sẵn sàng đánh đổi cả tính mạng của mình vì lý tưởng như vậy, mặc dù không nhận thức được động lực đã thôi thúc mình tham gia vào cuộc hội hè đầy hiểm nguy. Chỉ có những lý tưởng cao cả của con người như vậy, cho dù chỉ là một thứ không tưởng và tạm thời, mới xứng đáng để mạo hiểm tính mạng của chính mình. Đó là điều dễ hiểu.

Hội hè dân gian, như phát ấn đền Trần, có tác dụng làm ổn định xã hội và chính trị, bởi vì ở đấy nhân dân thoát ly khỏi hiện thực, xả ra khỏi mình những bất công của cuộc sống hiện thực, để trở nên cân bằng trở về cuộc sống hiện tại sau khi kết thúc hội hè. Nếu không có hội hè, những bất công trong xã hội tích tụ trong nhận thức của nhân dân, không còn có "cuộc sống thứ hai" để lánh vào hay xả ra, sẽ biến thành lực lượng cách mạng để thực hiện một cuộc sống tự do, bình đẳng, đại đồng và phồn vinh. Đó cũng lý giải tại sao trước khi có những cuộc cách mạng nổ ra, các hội hè bị xếp xó và quên lãng. Như vậy tùy thuộc vào quan điểm muốn ổn định xã hội và chính trị, hay muốn có biến động và thay đổi xã hội mà cổ xúy hay bài xích hội hè. Bài xích và dẹp bỏ hội hè là một con đường nhanh chóng thúc đẩy dân chúng đến với cách mạng tạo ra bất ổn xã hội và chính trị.